ESKİ ANTEP’TE KÜLTÜR, MEDRESELER

1-) ESKİ ANTEP’TE KÜLTÜR

1071 Malazgirt zaferini takiben,Gaziantep ve çevresine 1084 yılından başlamak üzere,Selçuklular tarafından büyük kütleler halinde Türk boyları yerleştirilmiştir.Gaziantep ve çevresi, 9 asırdan beri güneyde Arap kültürüne karşı,doğuda İran kültürüne karşı,Anadolu Türklerinin güneydoğu bekçiliğini yapmaktadır.Coğrafi mevkii itibariyle Gaziantep,Ortadoğu ülkelerinin tam ortasında merkezi bir mevkide olup,kuzeyden Güney’e doğudan batıya gelip geçen ana yollar Gaziantep’ten geçmektedir...

Gaziantep asırlardan beri doğunun malını batıya,batının balını kuzeye,kuzeyin malını güneye aktaran bir ticaret merkezi olmuştur.Zamana göre çeşitli sanayi kolları gelişmiştir.Halep şehrinden sonra Gaziantep gerek Selçuklular devrinde,gerekse Memluklular ve Osmanlılar devirlerinde,Anadolu’nun nüfusu en fazla olan şehirlerinden biri olmakla devam etmiştir.Dokuz asırdan beri büyük bir şehir,ticaret ve sanayi merkezi olan Gaziantep,aynı zamanda eski bir ilim merkezi ve ulema yatağı,Türk kültürünün canlı yaşadığı bir çevre olmuştur.Gaziantep daha on ikinci yüzyılda büyük bir şehir niteliği taşımakta idi.Urfalı Mateosum vakayinamesine zeyil yazan papaz Grigoz 1155 olaylarını anlatırken aynen ( O büyük ve meşhur Antep şehri ) diye sözlerine başlamaktadır.Gaziantep’in o çağlarda birer ilim yuvası olan medreselerinden bir çok meşhurlar yetişmiştir.O devirlerde rağbet edilen dini bilimlerinden başka,tarih,felsefe,tıp gibi ilimlerde de Gaziantep medreseleri şöhret yapmıştı.Gaziantep’te yetişen dil bilginleri,Türkçenin Arapçadan ve Farsçadan geri bir dil olamadığını da belirten eserler vermişlerdir.Gaziantep Türkleri,dini ilahileri dahi Türkçeleştirmiş çok zengin bir halk edebiyatı meydana getirmişler,Türk örf ve adetlerinin dini kurallara aykırı olmadığı belirten birçok din adamı Gaziantep’ten çıkmıştır.başka bir değişle Gaziantep’te geliştirilen Türk kültürü,Anadolu’nun içlerine doğru ilerlemek isteyen Arap ve Fars kültürüne karşı koyan bir set olmuştur.Gaziantep bölgesinin 9 asırdan beri devam eden kültürünü korumuştur.

2-) ESKİ ANTEP’TE MEDRESELER VE MEKTEPLER

Gaziantep Şer’i mahkeme sicillerinde birçok medrese ve vakıf kuruluşuna ait belgelere sık sık rastlanır. Antep eski bir ilim merkezi ve ulema yatağı olduğuna dair birçok eski eserde kayıt vardır. On yedinci asırda Antep’i ziyaret eden Evliya Çelebi, sadece Hadis-i Şerif tedrisine mahsus yedi Darul Hadis’in bulunduğu misal olarak zikretmektedir. Üniversite seviyesinde medreselerin bulunduğu, Antep’te ki âlimlere ve bilginlere hitaben gönderilen ferman, Vali buyurulularından da anlaşılmaktadır. Şeri sicillerden yüze yakın medrese ismi tespit edilmiştir. Gaziantep’e o çağlarda (Küçük Buhara) ismi verilmekte idi. Küçük Buhar’dan birçok bilgim, sanatçı, profesör yetişmiştir. Gaziantep’te aynı zamanda birçok kütüphane de mevcut idi. İnsanların yaşamasına müsait iklimi ülkeler arasında bir geçi yerinde olan Gaziantep’te, tıp ilmide eski çağlardan beri gelişmiş, birçok eserlerde Gaziantep’in ikliminin, havasının istikrarı, ılımanlığı öğülmüştür.19. asırda Gaziantep’te Tıp fakültesi dahi açılmıştır. Birinci cihan savaşında evvelki devrede, Cemiyeti İslam iye adındaki mahalli bir dernek öncülüğünde [ bu derneğin yapmış olduğu yararlı faliyetlerinden ilerideki yazılarımda bahsedeceğim.] ile Gaziantep Türkleri, bugünkü modern anlamda ilk Türk mekteplerini açmışlardır. Cemiyeti İslam iye’nin öncülüğü ile Antep’te öğretmen okulu, Rüştiye, çeşitli ilkokulları açılmıştır. Antep’te ki okullar hakkında bir fikir vermek için 1900–1914 yılları arasındaki devrede Gaziantep şehrinde faaliyet gösteren okulları sayalım: Ticaret lisesi, Darülharir İpekçilik lisesi, Eczacı kalfa okulu, Öğretmen okulu, Rüştiye ortaokul, Üç ana okulu, On ilkokul, bir Darültam,18 medrese,21 mahalle okulu,3 kız ilkokulu,1 kız ortaokulu,20 den fazla okulu, kolej ve ortaokullar. Birinci Cihan savaşı ve Kurtuluş savaşında birçok okul ve medrese kapanmış, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Gaziantep maarif bir müddet için ölü bir devre geçirmiştir.

GAZİANTEPTE İLK MATBAA

Gaziantep’te ilk matbaa Gaziantep amerikan kolejinde kurulmuştur.1859 yılında şapilograf usulü ile faaliyete geçen matbaa, zamanla gelişmiş 1881 yılında tam teşekküllü olmuştur. Bu matbuada ders kitapları ilk Antep gazeteleri basılmıştır. Gaziantep’e matbaa birçok Anadolu şehirlerine nikbetle çok erken girmiştir.